Laatst vertelde iemand me dat hij last had van jaloezie. Ik weet weinig van dit onderwerp, dus reden voor mij om er eens in te duiken. Iedereen die relaties heeft met andere mensen maakt in zijn leven wel eens mee dat hij jaloers is. Het voordeel van jaloezie is dat deze gevoelens een trigger zijn om de belangrijke relatie te proberen te beschermen en behouden.

Duur van de relatie

Onderzoek laat zien dat jaloezie positief correleert met de duur van een relatie. Deze positieve correlatie met betrekking tot de duur van de relatie zegt natuurlijk nog niks over de kwaliteit van die relatie.

Over het algemeen wordt jaloezie ervaren en gezien als een sterk negatieve emotie, waarvoor de jaloerse persoon zich kan schamen. De jaloerse gevoelens kunnen ook schade aanrichten in de relaties die juist zo belangrijk voor de jaloerse persoon zijn. In dit artikel vat ik een aantal invalshoeken samen die beschreven worden in het Handboek of Jealousy: theory, research and multidisciplinary approaches.

Afgunst en jaloezie

Afgunst en jaloezie zijn twee verschillende emoties. Afgunst gaat over een negatieve evaluatie van onze eigen onverdiende inferioriteit, terwijl jaloezie gaat over de negatieve evaluatie van de mogelijkheid om iemand die belangrijk voor ons is te verliezen aan iemand anders. Het verschil is dat we bij afgunst iets willen hebben dat we nu niet hebben, terwijl we bij jaloezie bang zijn iets te verliezen dat we nu wel hebben. Afgunst gaat over een tweezijdige relatie, de ene persoon is afgunstig om wat een andere persoon heeft. Jaloezie is een driezijdige relatie, het gaat om de persoon, diens partner en een derde persoon (de indringer) en de angst dat de eigen partner een derde persoon aantrekkelijker vindt, wat de exclusiviteit van de eigen relatie met de partner bedreigt.

Alles of niets perceptie

Jaloezie is persoonlijker dan afgunst en genereert veel sterkere kwetsbaarheid. Het kan een diepe schade aanrichten aan het zelfbeeld van de jaloerse persoon. Onze partner die intieme en betrouwbare informatie over ons heeft, is degene die we kunnen verliezen en dat verklaart waarom jaloezie zo intens is, ongeacht of er sprake is van seksuele trouw. De jaloezie is vaak niet zozeer ontstaan vanwege iets dat er is gebeurd, maar vanwege de bedreiging dat we iets kunnen verliezen dat cruciaal voor ons is. Jaloezie gaat samen met competitie met een specifieke persoon. Men wil de favoriet zijn en is bang dat die specifieke andere persoon de favoriet is. Dit resulteert in een alles of niets perceptie: wat de rivaal krijgt, leidt tot mijn verlies en andersom.

Negatieve zelfevaluatie

Jaloezie kan intenser worden wanneer de rivaal prestaties levert en kenmerken heeft die relevant zijn voor ons zelfbeeld. Dus als iemand fysieke aantrekkelijkheid erg belangrijk vindt, dan is een rivaal die fysiek aantrekkelijk is gevaarlijker voor het zelfbeeld dan wanneer iemand fysieke aantrekkelijkheid minder relevant vindt voor het zelfbeeld. Daarnaast is de perceptie van de partner erg belangrijk voor de toe- of afname van jaloezie. Als de partner intelligentie erg belangrijk vindt, dan roept een rivaal die intelligent is intensere jaloezie bij ons op dan wanneer de partner intelligentie niet zo belangrijk vindt.

Negatieve zelfevaluatie

DeSteno, Valdesolo en Bartlett beschrijven in hun onderzoeksartikel dat jaloezie gemedieerd wordt door een negatieve zelfevaluatie. Het is de negatieve zelfevaluatie welke de universele factor is die jaloezieproblemen triggert. Het gedrag van je partner hoeft immers niet tot jaloezie te leiden wanneer je erom kunt lachen of hem ermee kunt plagen of er rustig en open over kunt praten. Pas wanneer je positieve zelfbeeld wankelt is er ruimte en reden voor jaloezie. In een aantal experimenten toonden de onderzoekers aan dat het negatieve zelfbeeld inderdaad de universele verklarende factor is voor jaloezie. Dus om te kunnen weten welke rivalen jaloezie gaan oproepen in de persoon, hoeft de persoon vaak alleen maar in de spiegel te kijken. Mensen die lijken op de persoon zelf, met betrekking tot kenmerken die de persoon belangrijk vindt, zijn de mensen die het snelst worden gezien als bedreiging voor de uniciteit van de persoon en daarmee een bedreiging vormen voor het zelfbeeld.

Drie componenten

Drie componenten van jaloezie zijn de angst om de partner te verliezen, liefde voor de partner en boosheid of verdriet om in zo’n negatieve situatie te verkeren.

1. Angst om de partner te verliezen

De angst om de partner te verliezen draait om de perceptie van de kans dat men de partner kan kwijt raken aan een rivaal. De angst die er ontstaat bij jaloerse mensen is een imaginaire angst, die draait om een mogelijke toekomstige verandering. De jaloezie gaat niet opeens weg als men zich realiseert dat men het mis heeft en er geen reden is voor jaloezie. Elk klein dingetje kan de jaloezie weer doen oplaaien. Daarom is wat de meest intense jaloezie opwekt niet zozeer seksuele ontrouw van de partner, maar de aandacht die de partner besteedt aan iemand anders, de tijd die de partner doorbrengt met iemand anders en de steun die de partner geeft aan iemand anders. Daarbij is de attributie die wordt toegekend aan het gedrag van de partner doorslaggevend. Het draait in de kern niet om wat de partner feitelijk doet, maar om de betekenis die de jaloerse persoon geeft aan het gedrag van de partner.

Er is een hoge correlatie tussen onzekerheid over de eigen gevoelens voor de partner, over de gevoelens van de partner voor de persoon zelf en over de toekomst van de relatie en jaloezie (achterdocht en angst voor ontrouw). Hoe onzekerder de persoon is over deze drie aspecten, hoe gevoeliger de persoon is voor signalen dat de relatie bedreigd wordt.

2. Liefde voor de partner

Jaloezie wordt vaak gezien als teken van zorg en liefde voor de partner en vaak is er een positieve correlatie tussen liefde en jaloezie. De jaloerse persoon voelt zich gecommitteerd aan de relatie, als hij immers onverschillig was dan was er geen reden tot jaloezie. De schaduw van de liefde, wordt jaloezie dan ook wel genoemd. Maar jaloezie hoeft niet altijd gepaard te gaan met liefde. Soms is er geen sprake van liefde en is de persoon toch jaloers als de partner aandacht geeft aan een rivaal omdat dit een bedreiging voor het zelfbeeld van de persoon betekent als een rivaal het wint van de persoon zelf.

3. Verdriet dat je je in een negatieve situatie bevindt

Net zoals met veel problemen, ontstaat er bij jaloezie een extra probleem en dat is dat de jaloerse persoon zichzelf gaat veroordelen om zijn negatieve gevoelens. Het surplusprobleem wordt dit wel genoemd. Daarover ontstaat dan weer verdriet. De positieve situatie die er eerst was is abrupt onderbroken terwijl de persoon ervan uitging dat de positieve situatie voort zou duren. Verdriet gaat gepaard met onvrede, vernedering, schaamte, frustratie, rouw, gevoelens van onzekerheid, machteloosheid en ongeluk. Als jaloezie gepaard daarnaast gaat met boosheid, dan heeft de persoon de perceptie dat hij controle heeft over de uitkomst en dit kan leiden tot wraakacties tegen de partner of de rivaal.

Het bezitten van je partner

Het fundament van romantische jaloezie is het idee dat je partner je eigendom is. We zijn bang om iemand te verliezen als we de perceptie hebben dat we aanspraak mogen maken op die persoon omdat de persoon ons toebehoort. En dan gaat het niet om het gezonde concept van ‘bij elkaar horen’ maar om het problematische bezitterige concept, alsof de partner onder je controle is. En omdat de partner een eigen vrije wil heeft, is het gevoel dat hij een rivaal verkiest boven de persoon zelf des te schadelijker voor diens zelfbeeld. Het cruciale element in jaloezie is de vrije wil van de partner. Immers, de partner is vrij om te kiezen wie hij wil en als hij uit vrije wil iemand anders aantrekkelijk vindt dan de persoon zelf, dan is dit een directe bedreiging voor zowel het zelfbeeld als de levensomstandigheden van de persoon.

Van exclusiviteit naar uniciteit

In het verlengde hiervan ligt de exclusiviteitbehoefte, welke het hart vormt van jaloezie. Exclusiviteit wil zeggen dat je partner uitsluitend liefde mag voelen voor de persoon zelf en uitsluitend een seksuele relatie mag hebben met de persoon zelf. Het verlies dat is geassocieerd met seksuele jaloezie is het verlies van aandacht, tijd en seksuele energie van de partner. Natuurlijk hoeft een gebrek aan exclusiviteit niet te leiden tot minder aandacht, minder seksuele intimiteit en minder liefde van de partner voor de persoon zelf. Maar jaloerse personen zijn hier wel bang voor.

Cultureel

Jaloezie is daarmee ook afhankelijk van culturele normen. In de ene cultuur wordt het minste contact met het andere geslacht al gezien als reden voor jaloezie en eerwraak terwijl in een andere cultuur polyamorie normaal wordt gevonden. Door allerlei culturele veranderingen in de westerse wereld vinden mensen het steeds minder vanzelfsprekend om voor al hun behoeften terecht te kunnen bij één persoon gedurende de gehele levenspanne. Jaloezie komt voor uit een behoefte aan exclusiviteit, en die behoefte is maatschappelijk aan het veranderen. Er is meer en meer een behoefte aan uniciteit, de perceptie dat de relatie die je partner en jij hebben uniek is, niet perse exclusief. Jaloezie wordt dan niet zozeer opgeroepen als de partner aandacht besteedt aan of seksueel intiem is met een andere persoon, maar wanneer de uniciteit van de relatie tussen de persoon en diens partner onder druk staat.

De kern van het groenogige monster

Desteno, Valdeso en Bartlett beschrijven dat de kern van het groenogige monster zit in twee fundamentele en verstrengelde motieven. Het eerste motief is de behoefte om je goed te voelen over jezelf, een positief zelfbeeld te hebben. Het tweede motief is de noodzaak om in wederzijdse productieve relaties te verkeren, en het hebben van een positief zelfbeeld is daarvoor een voorwaarde. Deze twee motieven beschermen zo’n beetje alles wat belangrijk is voor een goed sociaal leven in alle stadia van het menselijk leven. Als je partner een rivaal aantrekkelijker vindt is dit een directe bedreiging voor je positieve zelfbeeld en ook voor het behouden van een wederzijdse productieve relatie met je partner. Dus als die twee motieven  bedreigd worden dan signaleert dit een probleem met grote consequenties en zijn heftige jaloeziegevoelens een veel voorkomende menselijke reactie.

Een paar ideeën voor progressie bij jaloezie

De literatuur die ik tot noch toe heb gevonden over het boeken van progressie voor mensen die jaloers zijn, heeft me nog niet veel bruikbaars opgeleverd. Ik heb vooral veel kunnen vinden over de oorzaken en de symptomen van jaloezie en de literatuur doet zijn best om de jaloerse persoon ervan te doordringen hoe negatief de jaloezie wel niet is. Maar wat kun je doen om de jaloezie de baas te worden? Ik pretendeer echter geen overzicht te hebben over literatuur in het onderzoeksdomein van de jaloezie, dus mijn huidige perceptie zegt niks over de daadwerkelijke aanwezigheid van literatuur die antwoorden geeft op de vraag hoe jaloezie kan worden overwonnen.

Een paar invalshoeken waarvan ik denk dat die bruikbaar zijn vanuit andere bronnen, zijn de volgende.

1. ga actief aan de slag met het vervullen van je psychologische basisbehoeften

Vanuit de zelfdeterminatietheorie weten we dat alle mensen drie universele psychologische basisbehoeften delen, de behoefte aan competentie (de perceptie dat je kunt wat je probeert te doen), autonomie (de perceptie dat je keuzes maakt waar je achter staat) en verbondenheid (de perceptie dat je goede relaties hebt met belangrijke anderen). Als iemand jaloers is, is er vermoed ik sprake van het niet vervuld zijn van één of meer van deze basisbehoeften. Als de basisbehoeften niet goed worden vervuld, gaan mensen substituut-behoeften ontwikkelen, die automatisch leiden tot minder psychologisch welbevinden. Een manier om jaloezie te overwinnen is vermoed ik, om te zorgen voor de vervulling van psychologische basisbehoeften.

Je kunt je behoefte aan competentie vervullen door dingen te doen waartoe je in staat bent én door gericht te verbeteren in dingen die nu nog net even te moeilijk voor je zijn. Door dit te doen merk je dat je progressie boekt en dit versterkt je gevoel van competentie. Dit kan je zelfbeeld positief beïnvloeden, waardoor je niet zozeer bezig zult zijn met hoe competent iemand anders is.

Je kunt je behoefte aan autonomie vervullen door bewust dingen te kiezen waar je achter staat, omdat je ze interessant of belangrijk/waardevol vindt. Zie ook hier. Autonomie is niet hetzelfde als alles alleen willen doen, maar betekent dat je dat wat je doet ook daadwerkelijk wilt doen. Door hieraan te werken zul je psychologisch meer op eigen benen komen te staan, wat je relatie ten goede komt. Zie ook hier.

Je kunt je behoefte aan verbondenheid vervullen door te investeren in je relaties met belangrijke anderen. Hier werkt het reciprociteitsprincipe, doordat je zelf positieve dingen geeft aan je partner zul je positieve dingen ontvangen van je partner wat jullie relatie versterkt (terwijl jaloerse beschuldigingen in je partner zullen oproepen om defensieve en negatieve reacties op jou te geven).

2. ga denken in termen van overvloed

Wellicht kan de invalshoek van overvloed in plaats van schaarste helpen om jaloerse gevoelens te kanaliseren. Schaarstedenken betekent dat er sprake is van een eindige hoeveelheid liefde, middelen, tijd en dat het succes van iemand anders afgaat van jouw succes. Overvloeddenken wil zeggen dat er ruimte genoeg is in de wereld voor succes van zowel de rivaal als van jou en dat het succes van de rivaal niet ten koste gaat van jouw succes, net zo min als dat de eventuele liefde van je partner voor de rivaal automatisch leidt tot minder liefde voor jou.

3. ontwikkel een groeimindset

Ik vermoed dat jaloezie samengaat met een statische mindset. Dat is de overtuiging dat wat iemand kan bereiken op een bepaald gebied afhangt van diens stabiele persoonskenmerken, eigenschappen en intelligentie. Essentialistisch denken gaat hiermee hand in hand, het idee dat er iets ‘huist’ in iemand dat die persoon definieert. Maar zelfs persoonlijkheid is veranderbaar.

Als een rivaal op het podium komt en bepaalde kenmerken van die rivaal worden door de persoon gezien als positiever dan wat de persoon zelf kan en is, en de persoon heeft een statische mindset, dan is alles wat de rivaal kan en doet aversief. En dan geeft dat aanleiding tot jaloezie. Maar als de persoon een groeimindset heeft, dan zijn de prestaties en kenmerken van de rivaal niet bedreigend, ook niet als ze op een hoger niveau liggen dan de prestaties en kenmerken van de persoon zelf. De persoon gaat er dan immers van uit dat hij zelf ook in staat is tot het boeken van progressie, en dat leidt tot een focus op leren en beter worden.

Het hebben van een groeimindset is een voorwaarde voor het houden van een positief zelfbeeld, ook als je minder goed presteert of in vergelijking tot iemand anders nu minder mooi of slim bent. Mensen met een groeimindset voelen zich ook beter als ze moeilijke situaties tegenkomen, en negatieve emoties zoals stress en jaloezie en boosheid en verdriet krijgen zo geen ruimte. Daarnaast helpt een groeimindset ook bij het verbeteren van de kwaliteit van je relatie. Als je ervan uitgaat dat progressie altijd mogelijk is, ook in je relatie, dan ga je op zoek naar wat goed werkt tussen jou en je partner om die progressie te boeken.

4. geef een andere betekenis aan het gedrag van je partner

Uit het onderzoek blijkt dat het niet zozeer het feitelijke gedrag van de partner is welke de jaloezie opwekt, maar de betekenis die je geeft aan het gedrag van je partner. Mensen hebben de neiging om de intentie die iemand heeft met zijn acties in te vullen en om betekenis te geven aan de acties van de ander. De intenties die iemand heeft met zijn gedrag kun je beter leren kennen wanneer je de ander vraagt welke bedoeling hij heeft met zijn acties. Dat geeft bruikbare informatie, welke wellicht jouw zorgen kan wegnemen. Als je partner iemand heeft ondersteund bij het naar de auto lopen omdat die persoon bijna flauw viel, terwijl jij invult dat zijn intentie was om fysiek intiem te zijn met de persoon, dan kan het onderzoeken van de intentie van je partner je interessante nieuwe informatie opleveren. Als je een andere betekenis geeft aan het gedrag van je partner, veranderen ook je gevoelens. Gevoel volgt namelijk gedrag en zijn een indicator van hoe we ons aan het gedragen zijn, zie ook hier.

5. communiceer in plusjes in plaats van minnetjes

Tenslotte is de manier waarop je communiceert over je gevoelens bepalend voor de reacties die je krijgt van je partner en andere belangrijke mensen om je heen. Communiceer je in termen van minnetjes (wat je niet wilt dat je partner doet, welke negatieve gevoelens het gedrag van je partner of de rivaal in je oproept, welke negatieve gedragingen van jezelf je niet meer wilt doen et cetera), dan krijg je minnetjes terug (defensieve en aanvallende reacties). Als je communiceert in termen van je positieve intenties, waar je voor pleit, wat je graag wilt dat er in de plaats komt van de huidige situatie, wat je zelf anders en beter wilt gaan doen, dan gaat je omgeving positiever en behulpzamer reageren en krijgt je partner meer bereidheid om zijn gedrag voldoende aan te passen zodat je jaloerse gevoelens lichter worden en minder ruimte gaan innemen in de relatie.

6. blijf mild voor jezelf

Ieder mens heeft wel eens last van jaloezie, we zijn allemaal mensen en we hebben allemaal onze kwetsbaarheden. Zit jezelf niet teveel op de kop en veroordeel jezelf niet, maar glimlach om jezelf en blijf mild als je je jaloers voelt. Als je dat voor elkaar krijgt heb je het minder moeilijk en hou je energie over om je bezig te houden met het overwinnen van de jaloezie. Moeilijke dingen doen is bovendien heel gezond voor mensen, het houdt ons vitaal als we hard werken om te verbeteren.

]