Wijze zelfreflectie ligt ten grondslag aan het groeipad van mensen. Velen van ons denken na over de gebeurtenissen in hun leven, zeker wanneer die gebeurtenissen ingrijpend zijn. Hoe lang en hoeveel mensen reflecteren op de gebeurtenissen verschilt, maar de kwantiteit van de reflectie is minder belangrijk dan de kwaliteit ervan. Je kunt veel en lang op jezelf en de gebeurtenissen reflecteren zonder dat je er veel wijzer van wordt.

Coherent narratief

Mensen die een samenhangend verhaal kunnen vertellen over de ingrijpende gebeurtenis blijken hier baat bij te hebben, omdat hun welbevinden er door wordt versterkt. Het coherente narratief helpt de persoon om de gebeurtenis te integreren in zijn leven, en met zichzelf. Hoe ben ik geworden zoals ik ben geworden? Een coherent narratief is contextueel coherent (de setting, tijd en plaats en informatie over de betrokkenen biedt een volledig mentaal plaatje), chronologisch coherent (het verhaal is logisch te volgen) en thematisch coherent (er is een centraal punt in het verhaal).

Betekenis

Maar het ontwikkelen van een coherent narratief hoeft de persoon niet per definitie ook wijzer te maken en te laten groeien. De mate waarin de persoon groeit en wijzer wordt is afhankelijk van diens vorm van autobiografisch redeneren. Westrate maakt onderscheid tussen twee vormen: verkennend en verlossend.

Verkennende zelfreflectie

Verkennende zelfreflectie is een vorm van autobiografisch redeneren waarbij de persoon gedurende langere tijd moeite steekt in het onderzoeken van de diepere betekenis van een gebeurtenis. De persoon doet dit op een niet defensieve en zelfkritische wijze en staat daarbij open om te leren van de eigen ervaringen, vooral van de uitdagende en emotioneel negatieve ervaringen. In de kern bevatten deze analytische processen conceptuele of paradigma shifts in het denken over zichzelf, anderen en de wereld.  De analyse is complex, uitgebreid en specifiek. Met deze vorm van zelfreflectie groeit de wijsheid van de persoon (er is sprake van assimilatie).

Verlossende zelfreflectie

Verlossende zelfreflectie is een vorm van autobiografisch redeneren waarbij een negatieve gebeurtenis wordt omgebogen in een emotioneel positieve gebeurtenis. Dit helpt de persoon om met de gebeurtenis in het reine te komen en af te kunnen sluiten zodat de persoon verder kan met zijn leven. Er ontstaat emotionele transformatie. Met deze vorm van zelfreflectie voelt de persoon zich naderhand beter, maar wordt die niet wijzer. Het doel van de zelfreflectie is om het eigen welbevinden te behouden en dat wordt bereikt door defensieve processen. Stabiliteit en onderhouden van het eigen subjectieve welbevinden, door de ingrijpende gebeurtenis zo te zien dat die past bij hun bestaande kijk op de wereld. Hierdoor wordt het gevoel dat men een geïntegreerd persoon is hersteld en wordt het geluksniveau gehandhaafd, ook al is de reflectie een illusie. Er is sprake van accommodatie.

Voorbeeld

Stel bijvoorbeeld dat iemand bijna is verdronken in de zee en reflecteert op deze angstige ervaring.

  • Een verlossende zelfreflectie klinkt bijvoorbeeld zo: ‘Ik voelde dat ik steeds verder de zee in werd getrokken. Toen de reddingsbrigade me bereikte was ik zo dankbaar. Deze nare ervaring heeft me echt iets goeds gebracht en ik leef nu gelukkig nog en ben blij met elke dag!’
  • Een verkennende zelfreflectie klinkt bijvoorbeeld zo: ‘Ik voelde dat ik steeds verder de zee in werd getrokken en realiseerde me dat ik mezelf had overschat. Ik heb wel vaker de neiging om veiligheidsregels terzijde te schuiven en te denken dat ik gevaarlijke situaties wel aankan. Door mijn roekeloze gedrag heb ik de hulpverleners in gevaar gebracht. Ik ben ze enorm dankbaar dat ze me uit het water hebben gered. Ik heb ervan geleerd dat ik kwetsbaarder ben dan ik had gedacht en dat het volgen van veiligheidsregels belangrijk is, niet alleen voor mezelf maar vooral ook voor de consequenties van mijn gedrag voor anderen’.

Wijze zelfreflectie

Individuen die op een groeipad zitten reageren op ingrijpende gebeurtenissen met kwalitatieve verandering van zichzelf. Ze gebruiken de gebeurtenis als springplank voor groei en transformatie. Via explorerende zelfreflectie zoekt de persoon naar nieuw en dieper begrip van zichzelf, anderen en de wereld op een open, zelfkritische en niet-defensieve manier. Gedachten, gevoelens en reacties die plaatsvonden naar aanleiding van een ingrijpende gebeurtenis worden benut als bron om van te leren en te ontwikkelen en daardoor wordt de diepere betekenis ervan onderzocht.

Wijze vragen

Wijze zelfreflectie kun je praktisch vormgeven door jezelf dit soort vragen te stellen naar aanleiding van (ingrijpende) gebeurtenissen in je leven:

  • Wat is de betekenis van deze gebeurtenis als ik het in een groter geheel plaats?
  • Welke (levens-)lessen leer ik naar aanleiding van deze gebeurtenis?
  • Welke andere gedachten en overtuigingen ben ik aan het ontwikkelen naar aanleiding van mijn ervaringen?
  • Wat ga ik, naar aanleiding van mijn ervaringen, beter doen in de toekomst?