Voorkomen van oorlogsmisdaden

Voorkomen van oorlogsmisdaden. Elk jaar herdenken we op 4 mei de oorlogsslachtoffers en de vraag komt al snel op: hoe is het mogelijk dat mensen zo wreed kunnen zijn om anderen te vergassen, vermoorden, martelen. Zou iedereen die in oorlogssituaties zit kunnen overgegaan tot gruweldaden? Kunnen jij en ik ook komen tot wreed en gewelddadig gedrag? Vaak wordt in de beantwoording van de vraag waarom mensen komen tot oorlogsmisdaden verwezen naar de Milgram experimenten en de Zimbardo experimenten.

Verklaringen

Op basis van de Milgram experimenten komen mensen dan tot de conclusie dat gehoorzaamheid aan een autoriteitsfiguur de reden is dat mensen in de tweede wereldoorlog andere mensen op grote schaal vermoordden. Als wordt verwezen naar de Zimbardo-experimenten wordt de verklaring gezocht in wreedheid die ontstaat als je een bepaalde rol inneemt (rol-specifiek gedrag).

Te beperkt

Maar Mastroianni stelt in zijn analyse dat de Holocaust verklaren via het mechanisme van gehoorzaamheid of via het mechanisme van rol-specifiek gedrag te beperkt is. Hoewel gehoorzaamheid een mechanisme was dat bijdroeg aan de uitkomst, was de moord op Joden en anderen het werk van mensen uit een breed scala van de Duitse samenleving, van economen die massale hongersnood planden tot gewone soldaten in het Wehrmacht, vaak handelend zonder dwang of duidelijke druk om te conformeren, zo legt Mastroianni uit.

Complex geheel

Veel gedrag van daders, omstanders, slachtoffers en aanstichters kan volgens hem worden begrepen als het gevolg van normale mechanismen van perceptie, leren, socialisatie en ontwikkeling. De maatschappelijke omstandigheden in het Duitsland van de tweede wereldoorlog is niet te vergelijken met voorbijgaande omstandigheden die in enkele uren in een laboratorium werden gecreëerd, zoals in de experimenten van Milgram en Zimbardo. In plaats daarvan is er een complex van mechanismen aan de gang als er genocide plaatsvindt. Een lange geschiedenis van menselijke ervaringen monden dan uit in gruweldaden, waarvoor de mensen die dit doen allerlei rationele, emotionele en logische rechtvaardigingen geven.

Abu Ghraib

De soldaten die misstanden begingen in Abu Ghraib waren niet willekeurig toegewezen aan hun rollen als bewakers en de ernstigste misstanden werden gepleegd door bewakers met een geschiedenis van afwijkend en agressief gedrag, dus we kunnen niet concluderen dat simpelweg in een bepaalde rol zitten automatisch leidt tot machtsmisbruik. Dus hoewel het Stanford Prison Experiment van Zimbardo inzicht gaf in de krachtige invloed van situationele en sociale factoren op menselijk gedrag, is het geen nauwkeurige weergave van de dynamiek die zich afspeelde in Abu Ghraib, zo stelt Mastroianni

Niet iedereen

Druk vanuit de situatie is geen afdoende verklaring voor genocide, zo legt Mastroianni uit. In veel omstandigheden waarin sprake is van situationele druk begaan mensen immers helemaal geen gruweldaden. Mensen hebben een keuze en niet iedereen geeft toe aan situationele druk. Het is niet zo dat het voor ons allemaal mogelijk is om elke gruweldaad te begaan die ooit is gepleegd door daders van buitengewone kwaadaardigheid. De meeste Italiaanse Joden overleefden de Duitse bezetting, terwijl de meeste Nederlandse Joden stierven onder de Duitse bezetting. Waren de “situaties” die door de nazi-bezetting werden gecreëerd zo anders in de twee landen, vraagt Mastroianni rethorisch? Nee, de culturele, historische en ideologische verschillen tussen deze twee samenlevingen zijn belangrijker dan de situaties die op elkaar leken, stelt hij.

Bredere analyse: hoe

In plaats van te denken dat de moordenaars abnormale mensen waren of in plaats van juist situationele mechanismen te proberen te vinden die zouden moeten verklaren waarom normale mensen abnormale dingen deden, pleit Mastroianni ervoor om een complexere analyse te doen. Een analyse die in ogenschouw neemt hoe alle maatschappelijke omstandigheden het gedrag dat ontstond in Holocaust mogelijk maakte en vormde.

Alertheid

De gruwelijkheden in de tweede wereldoorlog waren uniek, maar dat wil niet zeggen dat het niet nog een keer kan gebeuren. Niet omdat mensen automatisch gehoorzamen aan autoriteitsfiguren of omdat mensen in posities van macht altijd grijpen naar misbruik van die macht, maar omdat er algemene risicofactoren voor genocide en massaal geweld zijn, zoals:

1. Politieke instabiliteit: landen met zwakke democratische instellingen, rechtsstaat en burgerrechten kunnen een broedplaats vormen voor haatzaaiende retoriek en extremistische ideologieën.
2. Discriminatie en uitsluiting: discriminatie op basis van etniciteit, religie, geslacht of andere kenmerken kan leiden tot polarisatie en onrust, wat kan bijdragen aan de opkomst van extremistische groeperingen en geweld.
3. Propaganda en desinformatie: de verspreiding van haatzaaiende propaganda en desinformatie kan bijdragen aan het opzwepen van de publieke opinie en het normaliseren van geweld tegen bepaalde groepen.
4. Economische onzekerheid: economische crises en onzekerheid kunnen leiden tot toenemende frustratie en woede onder de bevolking, wat kan bijdragen aan extremistische ideologieën en geweld.

Voorkomen

Die risicofactoren kunnen in elke samenleving voorkomen en oplaaien. Om ervoor te zorgen dat de geschiedenis zich niet zal herhalen is om alertheid nodig zodat we de risicofactoren herkennen en er iets aan doen. Zodat we democratische instellingen gaan beschermen en versterken. Zodat we het normaal blijven vinden dat we algemene mensenrechten respecteren, en dat we discriminatie en uitsluiting proberen te voorkomen. Zodat we zoveel mogelijk economische stabiliteit en kansengelijkheid nastreven. Autonome motivatie om vooroordelen te verminderen is waarschijnlijk een belangrijk aspect in het voorkomen van toekomstige oorlogsmisdaden.