Fantastische dromen kunnen heel prettig aanvoelen, maar helpen ze ook om daadwerkelijk in actie te komen om ze te verwezenlijken? Het lijkt niet zo te zijn. Vanuit meerdere onderzoeksbronnen komen indicaties dat fantastische dromen en fantaseren over mooie resultaten en successen niet de meest aangewezen manier is om progressie te boeken.

Dromen

Positieve fantasieën over de toekomst zijn mentale plaatjes waarin gewenste gebeurtenissen in de toekomst daadwerkelijk gebeuren of ongewenste gebeurtenissen niet gebeuren. Het zijn dagdromen, waarin bepaalde wensen worden vervuld. De persoon denkt op een levendige manier na over die positieve en ideale toekomst. Bijvoorbeeld: een student die zich voorstelt dat hij met vlag en wimpel is geslaagd of iemand van middelbare leeftijd die zich voorstelt dat hij als oudere heel gelukkig en gezond leeft.

Geen relatie met ervaringen

Het kenmerk van dit soort fantasieën over de toekomst is dat ze geen relatie hebben met de ervaringen van de persoon in het verleden. De dagdroom van iemand die nog nooit op een podium heeft gestaan, maar wel fantaseert over een staande ovatie in het Ziggo Dome na een geweldig concert met hem als stralend middelpunt, is een voorbeeld van een dergelijke niet op ervaring gebaseerde fantasie.

Geen relatie met gedrag

Een tweede kenmerk van positieve fantasieën over de toekomst is dat ze geen relatie met gedrag hebben. De persoon denkt niet na over zijn eigen gedrag en heeft geen intentie of committment om zich op een bepaalde manier te gedragen. Er is geen sprake van een inschatting of de ideale toekomst bereikbaar is voor de persoon. Je voorstellen dat je favoriete team kampioen wordt en dagdromen over hoe gelukkig je dan zult zijn is een voorbeeld hiervan.

Frefactual thoughts

Een concept dat relevant is om hier ook te noemen is counterfactual en prefactual thoughts. Counterfactual thoughts zijn gedachten over wat had kunnen gebeuren in het verleden, zie ook hier en hier. Prefactual thoughts zijn gedachten over wat zou kunnen gebeuren in de toekomst. Dit soort gedachten kunnen een positieve inhoud hebben; als ik uit ga maak ik nieuwe vrienden. Ze kunnen ook negatieve inhoud hebben; als ik uit ga, krijg ik ruzie met mijn vriend. Er zijn indicaties dat mensen meer gemotiveerd raken van prefactual thoughts die een positieve richting hebben en die gaan over henzelf, dan van negatieve prefactual thoughts. Daarnaast lijkt de conclusie gerechtvaardigd dat mensen meer gemotiveerd zijn om ideeën te bedenken hoe ze goed om kunnen gaan met een toekomstige gebeurtenis, wanneer ze de perceptie hebben dat ze zelf invloed kunnen hebben op wat er in de toekomst gebeurt.

Proces versus resultaat

Onderzoeken naar de motiverende en demotiverende werking van prefactual thoughts, positieve fantasieën en andere vormen van mentale toekomstsimulaties, wijzen allemaal in dezelfde richting: mentale processimulaties werken beter dan mentale resultaatsimulaties. Dat betekent dat mentale simulaties die gaan over hoe je aan de slag bent met het bereiken van je doel, hoe je effectief om gaat met tegenslagen, hoe je doorzet en progressie aan het boeken zult zijn, activerender werken dan mentale simulaties die gaan over dat je je doel hebt bereikt of een fantastische toekomst hebt weten te realiseren.

In slaap sussen?

Oettingen geeft een uitleg waarom dit zo werkt. Hoewel er kritiek is op haar vroege onderzoeken, lijkt er ondersteuning te zijn voor haar redenering dat het fantaseren over een fantastische toekomst een ‘in slaap sussend’-effect heeft. Oettingen legt uit dat de positieve gevoelens die gepaard gaan met de dromen en fantasieën een barrière vormen voor actie. Positief fantaseren voelt tijdelijk hetzelfde als daadwerkelijk hebben bereikt wat je graag wilt. Mentaal ben je er al, met alle emotionele, cognitieve en gedragsconsequenties die horen bij bereikte prestaties. Deze voorbarige beleving van succes zou de drive om fantasie om te zetten in realiteit via je acties kunnen verminderen.

Overtuigend?

Hoe overtuigd kunnen we zijn van de conclusies van Oettingen, dat positieve fantasieën een in slaap sussend effect hebben en leiden tot geen doorzettingsvermogen, slechtere resultaten en teleurstelling (en zelfs depressieve symptomen) als blijkt dat de fantastische toekomst geen realiteit blijkt te worden? Madhu Zeeuwen reageerde kritisch op een eerdere versie van dit artikel, zie bijvoorbeeld ook hier. Ik zocht om beter te begrijpen hoe overtuigend Oettingen’s theorie is onder andere contact met K. Epstude, een van de onderzoekers die in het boek The psychology of thinking about the future een hoofdstuk heeft bijgedragen over Counterfactual thinking. Mede op basis van zijn professionele oordeel kom ik tot de volgende voorlopige conclusie. De vroege onderzoeken van Oettingen zouden na 2012 niet meer zijn geaccepteerd als gedegen genoeg om conclusies te verbinden aan de resultaten (o.a. te weinig participanten). Maar er zijn in de loop der jaren meer dan 100 onderzoeken gedaan, en de onderzoeken na 2012 die merendeels zijn uitgevoerd onder de veel strengere regels van goed psychologisch onderzoek, laten het in slaap sussende mechanisme van positieve fantasieën ook zien met deze nieuwe onderzoeksmethoden. Toch blijft voorzichtigheid geboden, omdat de meer dan 100 onderzoeken door 1 en dezelfde onderzoeksgroep zijn uitgevoerd. Het zou goed zijn wanneer een niet aan deze onderzoeksgroep verbonden onderzoeker een aantal van Oettingen’s studies opnieuw zou uitvoeren. Totdat replicatiestudies beschikbaar zijn is het verstandig een slag om de arm te houden.

Realistisch en specifiek

Wat kunnen we wel met zekerheid concluderen? Een gemeenschappelijke conclusie van onderzoekers naar de effectiviteit van denken over de toekomst is de volgende. Hoe realistischer en specifieker de mentale representaties zijn, hoe groter de kans dat de persoon zich zo gaat gedragen dat hij het gewenste resultaat weet te bereiken. En daarbij geldt ook dat implementatie-intenties (als dit gebeurt, dan doe ik dat), beter werken dan doel-intenties (ik wil doel x bereiken).

Positieve gedragsbeschrijvingen

In plaats van dromen en fantaseren is een veelbelovender manier om de gewenste toekomst te bereiken, het nadenken over je eigen positieve, concrete gedrag om je gewenste toekomst dichterbij te brengen. Hier kun je daar meer over lezen.