Waarom stemmen mensen op leugenaars? Hoe valt het te verklaren dat mensen stemmen voor veroordeelde criminelen en onbetrouwbare politici? Gourguechon (2024) verwijst als verklaring naar intense emotionele states of mind waarin mensen terecht kunnen komen. Zij schreef een hoofdstuk in het recent verschenen boek ‘The more dangerous case of Donald Trump‘.

Psychologische mechanismen

De sterke psychologische mechanismen zijn angst, weerstand tegen veranderingen, regressie, vernedering en hopeloosheid, groepsdenken, defensiemechanismen zoals ontkenning en verloochening, identificatie met een agressor en de activatie van primitieve overdracht.

Angst en weerstand tegen verandering

Angst en weerstand tegen verandering gaan hand in hand en versterken elkaar. Hoe meer weerstand je hebt tegen verandering, hoe angstiger je wordt. Hoe angstiger je wordt, hoe sterker je weerstand tegen verandering wordt. We leven in een tijd van enorme veranderingen, op veel verschillende gebieden. Migratie, klimaat, sociale normen, afnemende identificatie met traditionele sociale structuren en veranderingen in communicatie, creëren een die gevoel van gevaar voor veel mensen. Dit maakt mensen gevoelig voor psychologische manipulatie.

Regressie

Door deze stress ontstaat psychologische regressie. Mensen glijden af naar een meer primitieve manier van denken en mentaal functioneren. Kritisch denken wordt overvleugeld door emoties, irrationele oordelen, defensiemechanismen, identificatie met de agressor en primitieve overdrachtsmechanismen.  Hebzucht is altijd al potentieel aanwezig in mensen, maar dat komt in deze state of mind naar boven drijven.

Groepsdenken

Groepsdenken is een psychologische valkuil waar iedereen in kan stappen. Wanneer we ons in een groep bevinden met sterke meningen over een bepaald onderwerp, wordt onze eigen mening daardoor gevormd. Het is ontzettend moeilijk om onafhankelijk te blijven denken in een omgeving waarin sociale druk is om een bepaalde mening toegedaan te zijn. Minderheidsmeningen verdwijnen zo en begeven het onder druk van de groep. Mensen die gematigde meningen hebben, zijn geneigd om zich stil te houden, waardoor extreme meningen meer gehoord worden.

Verloochening

Je ogen sluiten voor onaangename gedachten en gevoelens is een vierde psychologisch mechanisme dat kan ontstaan. Het is een defensiemechanisme, dat je helpt om onwelkome feiten weg te duwen. Een vrouw kan bijvoorbeeld het feit dat Trump vrouwen heeft verkracht wegduwen als was die informatie haar niet bekend.

Identificatie met de agressor

Als mensen zich hulpeloos en machteloos voelen kunnen ze zich gaan identificeren met de agressor. In plaats van zich onderdrukt te voelen door de agressor, identificeren ze zich met de agressor. Ze vertellen zichzelf dat ze een onderdeel zijn van zijn kracht en macht.

Primitieve overdracht

Ieder mens heeft de neiging om autoriteitsfiguren te zien door de ogen van toen ze nog een kind waren. Trump presenteert zichzelf als de alles beheersende vader die als enige in staat is om de dingen te fixen. Daarmee wakkert hij de angst aan dat er iets essentieels is dat ons bedreigd en wakkert hij de perceptie aan dat hij de almachtige is die ons kan verlossen. Gourguechon (2024) geeft in haar hoofdstuk in het boek ‘the more dangerous case of Donald Trump’ ook aan welke mogelijkheden zij ziet voor tegenmaatregelen.  

Erken

Erken de gevoelens van hopeloosheid en machteloosheid, en schuif ze niet terzijde als irrationeel. Als je weet wat je kunt doen aan iets dat de gevoelens van hopeloosheid veroorzaakt, wees dan duidelijk en concreet over wat je eraan kan doen. Als je niet weet wat je kunt doen om die gevoelens te verhelpen, wees daar dan eerlijk over en geef aan dat je er samen aan wilt werken. Als mensen hoop hebben en zich niet machteloos voelen zijn ze minder gevoelig voor psychologische regressie. Canvassing is bijvoorbeeld een veelbelovende manier om met Trumpstemmers in gesprek te komen.

Waarom stemmen mensen op leugenaars?

Zeggen dat Trump liegt is frustrerend ineffectief en wakkert verloocheningsmechanismen aan, zo stelt Gourguechon (2024). Het manifesteren van optimisme, hoop en humor daarentegen, geeft erkenning voor de angst die mensen ervaren en buigt die om van destructieve kracht naar een op groei gerichte kracht, zo stelt zij. Humor kan een krachtig wapen zijn tegen gevoelens van bedreiging en machteloosheid, terwijl Trump of andere onbetrouwbare politici leugenaars noemen averechts werkt. Onderzoek van Van Stekelenburg geeft echter reden voor optimisme dat mensen wel degelijk ontvankelijk kunnen zijn voor feiten. Ik vermoed dan ook dat het effectief is om zowel met erkenning te reageren op gevoelens van hopeloosheid en machteloosheid als dat het effectief is om onjuiste overtuigingen te corrigeren door feitelijke informatie te verstrekken. En onderschat je eigen tegengeluid niet; je hebt meer invloed dan je denkt.