Zelfbewuste emoties zijn schaamte, schuldgevoel, verlegenheid en trots. Hier heb ik al eens iets geschreven over schuld en schaamte. Om deze zelfbewuste emoties te ervaren moet de persoon zich bewust zijn van zichzelf (zelfperceptie), bewust zijn van wat er in anderen omgaat en dat anderen oordelen hebben over het zelf (persoon gevolgtrekking) en bewust zijn dat er sociale normen zijn die bepalen of de acties van het zelf “goed” of “fout” zijn. Met welke hersenactiviteit zijn de zelfbewuste emoties geassocieerd?
Bewust zijn van jezelf
Als mensen nadenken over zichzelf, zichzelf beoordelen of hun eigen gedrag monitoren dan is dat te zien in de frontaal kwab inclusief de cingulate cortex. Er is toegenomen activiteit te zien in de mediale prefrontale kwab (Brodmann’s gebied) wanneer mensen informatie verwerken die te maken heeft met henzelf. Ook is er activiteit in dit gebied wanneer mensen nadenken over persoonskenmerken die met henzelf te maken hebben en wanneer mensen prettige gevoelens over zichzelf hebben. De rechter frontaal kwab is actief wanneer mensen hun eigen gezicht bestuderen. De frontaal kwab is ook actief wanneer men zijn eigen gedrag monitort en relateert aan gedrag dat verwacht wordt volgens de sociale normen. Is mijn gedrag passend voor de context? De frontaal kwab speelt de belangrijkste rol bij het inschatten van de mentale staat van anderen.
Bewust zijn van het oordeel van anderen over jezelf
Zelfbewuste emoties worden ook wel sociale emoties genoemd, omdat deze emoties optreden in relatie tot andere mensen en ons bewust zijn van de oordelen van andere mensen over ons. Dit bewust zijn van het bewustzijn van anderen en het oordeel van anderen gaat gepaard met activiteit in de frontaal kwabben en de superieure temporale sulcus. Meerdere studies hebben ook een relatie gevonden tussen schade aan de amygdala en de effectiviteit van de theorieën over wat er in andersmans geest omgaat. Zo wordt het met schade aan de amygdala moeilijk om ironie op te pikken en bedoelingen die niet letterlijk worden geuit tussen de regels door te begrijpen. Ook wordt het moeilijker om misstappen in het sociale verkeer te herkennen en om blikken goed te interpreteren. De amygdala speelt de belangrijkste rol bij het inschatten van de emotionele staat van anderen.
Bewust zijn van de sociale normen voor “goed” en “fout” gedrag
Het laatste stukje van de puzzel van de zelfbewuste emoties is de kennis van de “regels” die jijzelf en anderen hanteren om gedrag te beoordelen. De breindelen die hiermee geassocieerd zijn noemen we het sociale brein. Het sociale brein bestaat uit de frontaal kwabben, inclusief de anterieure cingulate, de amygdala, de temporale kwabben en de insula/somatosensorische cortex. De linker amygdala is actief wanneer de persoon amoreel versus neutraal gedrag beoordeeld, de rechter amygdala is actief wanneer de persoon betrouwbaar of onbetrouwbaar gedrag beoordeeld en bij schade aan de amygdala is het moeilijk voor de persoon om sociale oordelen te vellen gebaseerd op kennis over de sociale normen. Maar ook de genoemde andere breindelen zijn actief bij sociale beoordelingen zoals bij beoordeling van moreel versus amoreel gedrag, betrouwbaar versus onbetrouwbaar gedrag, eerste indrukken versus gedetailleerde analyse van iemands gedrag.
Kortom: de neurale netwerken die betrokken zijn bij zelfbewuste emoties strekken zich uit over de frontaal kwabben en de temporaal kwabben, inclusief de cingulate en de amygdala. De frontaal kwabben zijn geassocieerd met het verwerken van informatie over het zelf en anderen, de verwerving en toepassing van sociale normen en met verlegenheid, trots en schuldgevoel. De temporaal kwabben zijn geassocieerd met interpretaties ten aanzien van anderen denken en met kennis van de sociale wereld, plus verlegenheid en schuldgevoel. De amygdala is geassocieerd met het interpreteren van emoties van anderen, kennis van de sociale wereld en verlegenheid. Elk van die gebieden is dus zowel actief wanneer de persoon de betreffende emotie zelf ervaart als wanneer de persoon nadenkt over of beoordelingen maakt ten aanzien van de betreffende emoties.