Iedereen weet hoe iemand die boos is eruit ziet. Gebalde vuisten, een diepe frons, schreeuwen, opgetrokken wenkbrauwen, op elkaar geklemde kaken. Het is soms moeilijk om boosheid en andere emoties onder controle te krijgen, want ze kunnen ons overvallen. Onze emoties zijn immers universele reflexen die ontstaan in de primitievere delen van ons brein. Getriggerd door iets dat er gebeurt.

Speelbal

Gelukkig hoeven mensen, anders dan dieren, geen speelbal te zijn van hun emoties. Wat mensen menselijk maakt is dat zij hun emoties kunnen reguleren. Mensen hebben namelijk een prefrontale cortex, en niet alleen een reptielenbrein. Zo kunnen mensen de reflexen van hun reptielenbrein overrulen door hun prefrontale cortex  in te zetten. Word je overvallen door boosheid en wil je het liefst je collega een mep verkopen, dan komt dat omdat je reptielenbrein reflexmatig reageert op situaties. Je amygdala gloeien. En die kun je kalmeren door je prefrontale cortex in te zetten. Zo kan de bewuste rationaliteit het winnen van onbewuste emotionele impulsiviteit.

Wat denk je, klopt bovenstaande alinea of is het een emotioneel fabeltje?

Fabeltje?

Als je bovenstaande voorkomt als een logische en bekende redenering, dan moet je het boek van Liza Feldmann Barrett eens lezen: How emotions are made: the secret life of the brain. Voor mij was het bestuderen van haar boek deels als het leren van een nieuwe taal. Begrippen als emotionele gezichtsuitdrukkingen, emoties die worden getriggerd en emotieregulatie worden in dit boek vervangen door andere concepten en begrippen. Het biedt een fundamenteel andere manier van kijken naar emoties dan in de eerste alinea staat beschreven (de klassieke theorie van emoties).

Geen specifieke breincircuits

Emoties zijn onderdeel van de biologische make-up van het menselijk brein en lichaam, maar niet omdat je specifieke breincircuits hebt voor elke emotie. Emoties zijn het resultaat van evolutie, maar niet in de zin van essenties die wij hebben overgehouden van onze voorvaderlijke dieren. Je ervaart emoties zonder bewuste inspanning, maar dat wil niet zeggen dat je een passieve ontvanger bent van de emoties. Je neemt emoties waar zonder formele instructie, maar dat wil niet zeggen dat emoties aangeboren zijn en onafhankelijk zijn van leren. Wat aangeboren is, is dat mensen concepten gebruiken om sociale realiteit mee te bouwen en de sociale realiteit zorgt vervolgens voor de bedrading van ons brein. Emoties zijn erg werkelijke creaties van sociale realiteit, mogelijk gemaakt door menselijke breinen in samenwerking met andere menselijke breinen.

Geen emotionele vingerafdrukken

De klassieke theorie van emoties zegt dat emoties zijn aangeboren en kunnen worden getriggerd. Iemand beledigt je en dat triggert boosheid of agressie of verdriet in jou. Iemand knuffelt je en dat triggert liefdevolle gevoelens of juist walging in jou. De klassieke theorie ziet emoties als universele essenties. Ieder mens wordt geboren met dezelfde basisemoties; boosheid, angst, verbazing, walging, verdriet en blijdschap. Doordat de theorie zo intuïtief juist aanvoelt en ons van jongs af aan wordt aangereikt, geloven mensen in stereotypen van hoe menselijke emoties eruit ziet en ontstaan (emoties zijn automatische reflexmatige reacties en hebben elk specifieke fysieke kenmerken en processen. Verbazing kun je bijvoorbeeld herkennen aan wijd open ogen, verdriet aan hangende mondhoeken et cetera).

Veelzijdigheid in plaats van uniformiteit

Maar, zelfs na 100 jaar wetenschappelijk onderzoek, is er nog steeds geen fysieke vingerafdruk (noch qua gezichtsuitdrukking noch qua inwendige lichamelijke reacties, noch qua breinactiviteit) van emoties gevonden. De amygdala zijn soms heel actief en soms helemaal niet actief als iemand de emotie angst voelt. Een gezicht is soms stoicijns en soms vertrokken in een grimmige grimas als iemand boos is. Een hartslag is soms verhoogd en soms verlaagd als iemand verbaasd is. En ga zo maar door. Wat de onderzoeken telkens vinden is veelzijdigheid en variëteit in plaats van uniformiteit en universaliteit.

Geen universele emotionele gezichtsuitdrukkingen

Dus, er is geen vingerafdruk gevonden voor zelfs maar een enkele emotie (weet je nog dat het facial feedback effect niet gevonden werd in een recente replicatiestudie?). In plaats daarvan wordt een grote variëteit gevonden in gezichtsuitdrukkingen en lichamelijke kenmerken (zoals hartslag, autonoom zenuwstelsel, breinactiviteit, fysiologie). Op verschillende momenten, in verschillende contexten, in verschillende onderzoeken, bij dezelfde individuen en bij verschillende individuen, gaat dezelfde categorie emotie gepaard met andere lichamelijke kenmerken. Mensen zijn ook slecht in het herkennen van een emotie bij iemand anders.

Mis

Als mensen plaatjes zien met de verbaasde, boze, blije, verdrietige et cetera gezichten, dan hebben mensen het ontzettend vaak mis als ze wordt gevraagd welke emotie er te lezen is op het gezicht, terwijl je dat niet zou verwachten wanneer emotionele gezichtsuitdrukkingen universeel zijn. Tevens kunnen mensen vaak alleen de juiste emotie erbij noemen als ze moeten kiezen uit aangereikte opties en niet wanneer ze zelf moeten bedenken welke emotie er met een gezichtsuitdrukking wordt bedoeld.

Alternatieve theorie

Als de klassieke theorie van vijf universele emoties en emotionele vingerafdrukken niet correct is, welke theorie beschrijft Feldmann Barrett dan? Zij noemt het de theorie van geconstrueerde emoties. Wat die theorie op hoofdlijnen inhoudt kun je hier lezen.

]